Kuna Henryk (1881?–1945), rzeźbiarz. Ur. 16 XI (rok ur. podawany rozmaicie, od 1879 do 1885) w Warszawie; syn Adama i Leonii z Bywalskich. Pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej. Młodość spędził w Grójcu i Ciechanowie, pozostając w środowisku całkowicie odciętym od społeczności polskiej, pobierając – jak liczni jego przodkowie – nauki rabinackie. Wcześnie obudzone zdolności rzeźbiarskie zwróciły jednak uwagę ciechanowskiego lekarza-społecznika dra F. Rajkowskiego, który pomógł K-ie w wyrwaniu się z jego otoczenia i podjęciu decyzji obrania zawodu rzeźbiarza. Konsekwencją tego wyboru było zerwanie z religią mojżeszową, która zabrania swym wyznawcom tworzenia podobizn ludzi i zwierząt. Odtąd K. uparcie wrastał w polskość i przesiąknął duchem patriotyzmu, a później – i przyjętej wiary katolickiej (1915). Ok. r. 1900 K. powrócił do Warszawy i rozpoczął naukę w pracowni P. Welońskiego. W r. 1901 rzeźbiarz Bolesław Biegas «zwrócił uwagę ogółu na ubogiego samouka H. K-ę z Ciechanowa, jako zapowiadającego niezwykły talent rzeźbiarski. Dzięki pomocy ludzi dobrej woli» (należeli do nich Rajkowski i A. Świętochowski, u którego w Dembech Wielkich K. dwukrotnie spędził wakacje) K. przeniósł się do Krakowa, gdzie w l. 1902–4 studiował w Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem K. Laszczki. Parokrotnie był nagradzany, m. in. za trzy rzeźby przedstawiające Chrystusa (1902) i za Śmierć (1904). Nagrody te wykorzystał na pierwszy wyjazd do Paryża wiosną 1903 r., gdzie poznał i zachwycał się sztuką A. Rodina. W jego duchu tworzył swe pierwsze rzeźby, impresjonistyczne i malarskie w formie, o światłocieniowej powierzchni, oddającej wewnętrzne napięcie postaci. W r. 1904 debiutował K. w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) rzeźbą z poniechanego później «cyklu śmierci»; w r. 1905 eksponował już 5 rzeźb. Odtąd stale uczestniczył w wystawach, a w r. 1909 TZSP zorganizowało pokaz zbiorowy jego prac – 13 rzeźb, m. in. Hiob, Chrystus, Irydion (popiersie zaprzyjaźnionego z K-ą aktora Henryka Barwińskiego), portret dra H. Nusbauma, popiersie E. Orzeszkowej (K. przebywał u pisarki w Grodnie w r. 1908; rzeźbę tę odsłonięto w r. 1938 w Parku Praskim w Warszawie jako pomnik pisarki). K. wystawiał też w Tow. Artystów Polskich «Sztuka» w Krakowie i Wiedniu (1907–8), a także z Krakowskim Stowarzyszeniem «Rzeźba» (od I wystawy w r. 1910).
Lepione z gliny, impresjonistycznie kształtowane rzeźby przestały K-ę zadowalać. W r. 1911 wyjechał po raz drugi do Paryża w poszukiwaniu nowych podniet i umiejętności. Pierwsze znalazł w rzeźbie antycznej i średniowiecznej, a równocześnie w prądach nowej sztuki kubistycznej, uproszczonej, dążącej nie do efektów faktury, lecz do harmonii kształtów i płynności rytmów. Odrzucił więc swe dotychczasowe koncepcje, a nowe starał się wyrazić w innym tworzywie: kamieniu. Obróbki twardego materiału uczył się w pracowni włoskiego kamieniarza Pellecota. Sam wyznał później: «U Pellecota nauczyłem się dwóch rzeczy: znajomości materiału i – pracy. Dzień w dzień, przez 10 godzin z rzędu, ciosałem kamienie. I jeszcze czegoś nauczyłem się tam: że kamień ma duszę». Jeszcze w r. 1911 wystawiał na Salonie Jesiennym (wybrany jego członkiem) marmurowy tors kobiecy zakupiony do Muzeum Luksemburgu. W r. 1912 był już w Warszawie, gdzie od r. 1913 znów uczestniczył w wystawach TZSP. Te prace miały już inny charakter: kute w marmurze lub cięte w twardym drzewie, skupione były na muzycznej rytmiczności zwartych form, przy gładkiej powierzchni. Ten rodzaj ekspresji pozostał charakterystyczny dla artysty. W r. 1916 K. uczestniczył w konkursie na personifikację Polski i uzyskał II nagrodę za postać rycerza ze złotym rogiem. Rzeźbę tę, zwaną Zwiastun, przekazał K. w darze Zarządowi Miasta Warszawy. Pierwszą wojnę światową spędził w swym mieście rodzinnym. W r. 1920 wystawił 4 rzeźby na Biennale w Wenecji; głowę dziewczynki (marmur) zakupił rząd włoski do weneckiej Galerii Sztuki Nowoczesnej. Podobne sukcesy przyniósł i rok następny: nagrody, zaszczytne zakupy i pochlebne recenzje przyniosło wystawienie kolekcji prac w TZSP, wystawa w Paryżu i – wspólnie z S. Noakowskim – w Londynie. W tym czasie ustaliła się sława artysty.
W r. 1922 K. był – wraz z W. Borowskim, E. Żakiem, W. Skoczylasem, E. Wittigiem i innymi – jednym z współzałożycieli stowarzyszenia «Rytm» i jego prezesem. Był typowym reprezentantem programu grupy, przeciwstawiającego się barwnej złudzie chwilowych wrażeń i doznań, a szukającego trwałych wartości w spokojnej i zwartej konstrukcji, lirycznej w wyrazie, dekoracyjnej w formie. Jednym ze sztandarowych dzieł grupy jest wykonany przez K-ę w hebanie, marmurze i brązie posąg nagiej dziewczyny nazwany Rytmem (wersja w drewnie – w Muz. Narod. w Warszawie, w marmurze – w Ambasadzie PRL w Paryżu, odlew brązowy – w Parku Skaryszewskim w Warszawie). Od 1 II do 30 VI 1924 r. K. prowadził wykłady rzeźby dla malarzy w Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie. Wystawiał, wraz z «Rytmem» w TZSP i w Salonie Garlińskiego, ale jeszcze w r. 1924 przeniósł się znów do Paryża. Wystawiał tam dużo: w Salon National d. Beaux-Arts, w Salonie Jesiennym i Tuileryjskim, w r. 1925 w pawilonie polskim na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej (Rytm odznaczono grand prix, artysta otrzymał Krzyż Kawalerski Legii Honorowej). W r. 1926 w Galerie de l’Etoile miał K. wystawę indywidualną (12 rzeźb i cykl akwarel). Wysyłał też swe dzieła do kraju. Uczestniczył w wystawach i w innych krajach, np. w r. 1927 w Pradze, w 1928 w Wiedniu, w 1930 w Bukareszcie, w 1931 w Kopenhadze i w Padwie (wystawa sztuki religijnej), w 1932 na Biennale w Wenecji, w 1933 w Moskwie. K. tworzył mocne w charakterze głowy portretowe, przede wszystkim jednak posągi dziewcząt o smukłych, delikatnych kształtach i drobnych twarzach przepojonych smutkiem czy zadumą. Pracował też uporczywie nad postacią Chrystusa co stał się Krzyżem, jakby bolesnego pomnika tragizmu współczesności.
W r. 1930 powrócił K. do Warszawy. Zajął pracownię przy ul. Czackiego. Otaczała go sława, mnożyły się dowody uznania. W r. 1930 otrzymał nagrody za portret R. K. Witkowskiego i za tors kobiecy, w 1931 udekorowany został Orderem Polonia Restituta. W r. 1936 objął katedrę rzeźby na Wydziale Sztuki Uniw. Wil. (mieszkał jednak nadal w Warszawie). Najwięcej tworzył portretów przedstawiających artystów, pisarzy, wojskowych (m. in. W. Jastrzębowskiego, K. Wierzyńskiego, K. Makuszyńskiego, B. Winawera, profesora T. Zielińskiego, J. Śliwickiego, A. Zelwerowicza, marszałka J. Piłsudskiego i E. Śmigłego-Rydza, gen. K. Zamorskiego), wracał do tematyki religijnej (Trzy Marie, 1934), ale najwięcej serca włożył w ogromny pomnik Mickiewicza dla Wilna, nad którym pracował od r. 1931; kiedy wygrał konkurs (1932), wykonał płaskorzeźby ze scenami z „Dziadów” i sam posąg poety. Pracy towarzyszyła nagonka prasowa, zawierająca ostre akcenty antysemickie, rozpętana przez wileńskie „Słowo”. Poszczególne części pomnika zostały ukończone w r. 1939, ale nie zmontowano dzieła. Niemcy zniszczyli brązowy odlew posągu, z 12 reliefów zachowało się 7 w Wilnie i 1 w Warszawie.
W l. 1940–2 K. przebywał w Świdrze (w bliskim kontakcie z J. Parandowskim), następnie w Warszawie, po powstaniu warszawskim – w Pruszkowie i u J. Szczepkowskiego w Milanówku. Więcej wówczas malował niż rzeźbił, myślą krążył wokół spraw wiary. Zdrowie, szczególnie po stracie syna, odmawiało mu posłuszeństwa, wyzwolenia doczekał w bardzo złym stanie. Mianowany profesorem rzeźby monumentalnej na Wydziale Sztuki Uniw. Toruńskiego, przeniósł się w październiku 1945 r. do Torunia, ale pracy nie mógł podjąć. Zmarł w Toruniu 17 XII 1945 r. Pochowany zrazu na cmentarzu przy ul. Św. Jerzego, w r. 1951 ekshumowany i złożony w Alei Zasłużonych na Powązkach. Ożeniony (1915) ze Stefanią Ewą Krauze (jako aktorka występowała pod nazwiskiem Ewa Kunina, zob.), miał syna Jacka (ur. 1918), żołnierza W. P. i Armii Krajowej, który zginął w r. 1944. Pracownia artysty uległa całkowitemu zniszczeniu. Większość zachowanego dorobku – w Muzeum Narodowym w Warszawie, a także w zbiorach prywatnych – podaje Wallis (dodać należy m. in. olejny portret Milicy Rosińskiej z r. 1939, własność Wandy Prószyńskiej w W.).
Autoportret (1945, akwarela) w Muz. Narod. w W., reprod. (jak i portret R. Kramsztyka i T. Niesiołowskiego) u M. Wallisa; – W. Enc. Powsz., (PWN); Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler des XX Jahrh., Hrsg. v. H. Vollmer, Leipzig 1956 III (A. Ryszkiewicz); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, (M. Dormoy); Katalog wystawy okrężnej… rzeźb H. K-y (Inst. Propagandy Sztuki), W. 1931; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w. Katalog wystawy jubileuszowej. (Muz. Narod. w W.), W. 1962 II; Wiercińska J., Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860–1914, Wr. 1969; Wystawa rzeźb H. K-y, Oprac. D. Kaczmarzyk, Wstęp M. Wallisa, W. 1956; Wystawa Z. Stryjeńskiej, H. K-y, Wstęp M. Tretera (Salon Philipsa), W. 1930; – Blumówna H., H. K., „Sztuki Piękne” T. 9: 1933 s. 253–63; Brodzki J., Życie wielkiego artysty, „Express Wiecz.” 1952 nr 17, 19, 22, 23; Dobrodzicki A., H. K., „Tyg. Ilustr.” 1921 II półr. s. 759; Husarski W., H. K., „Rzeczpospolita” 1946 nr 41; Lorentz S., H. K., „Kur. Wil.” 1932 nr 36; tenże, H. K., „Przegl. Kult.” 1956 nr 43; Niesiołowska-Rothertowa Z., Fragmenty wileńskiego pomnika Mickiewicza, „Przegl. Kult.” 1957 nr 1; Niesiołowski T., H. K., „Arkona” 1946 nr 4; Parandowski J., Pisma wybrane, W. 1955 s. 672–7; Piwocki K., Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1964, W. 1965 s. 82; Polskie życie artystyczne w latach 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1967; Wallis M., H. K., W. 1959 (tu katalog prac z miejscem ich zachowania); Wiercińska J., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Wr.–W.–Kr. 1968; Wyszomirski J., H. K. i jego Mickiewicz, „Now. Liter.” 1948 nr 5; Z zagadnień plastyki polskiej w latach 1918–1939, Pod red. S. Starzyńskiego, Wr. 1963; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych w Kr., II; Niesiołowski T., Wspomnienia, W. 1963 s. 99, 113, 114; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wr. 1961 V; Prędski A., Rozmowa z H. K-ą, „Wiad. Liter.” 1926 nr 13; – „Biesiada Liter.” 1904 nr 28 s. 38; „Nasz Przegl.” 1934 nr z 11 V; „Pion” 1934 nr 19; „Robotnik Kujawski” 1945 nr z 8 XII; „Świat” (W.) 1909 nr 8 s. 3, 1922 nr 12 s. 10; „Trybuna Ludu” 1956 nr 319 (A. Osęka); „Tyg. Ilustr.” 1932 I półr. s. 158; – List K-y do J. Parandowskiego z 24 XI 1945 (w posiadaniu adresata).
Andrzej Ryszkiewicz